Թեպետ տեսողությունս լուրջ մտահոգություն է պատճառում, մինչ այսօր էլ սիրում եմ վերաթերթել այն գրքերը, որոնք ժամանակին ինչ-որ բան տվել են ինձ, օգնել ինձ վերհանելու այս կամ այն հիմնահարցը:

Նախորդ գրառման մեջ ասվեց պետականաշինությունից բացի մյուս ոլորտներում մեր զգալի պոտենցիալի և քաղաքակրթական պիտանիության մասին։

Ցեղասպանության տարիներին հայ որբերի նկատմամբ թուրքական որբանոցներում գործել է պատժամիջոցների ու բռնությունների մի ամբողջ ցանկ: Սա ևս մեկ անգամ փաստում է, որ կրոնափոխությունն ու անվանափոխությունն իրականացվել են բռնի միջոցներով: Որբանոց մտնելու առաջին պարտադիր պայմանն անվանափոխությունն էր: Իրենց հուշագրություններում դրա մասին են հիշատակում գրեթե բոլոր որբերը:

1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ը Ստամբուլում և Իզմիրում կազմակերպված կոտորում, թալանում և բռնաբարում էին հայերին ու հույներին: Իսկ պետությունը հանգիստ հետևում էր իր կազմակերպածին:

Ատրպատականցի հանրահռչակ մուջթահիդ (կրոնապետ), «Մուլինա» գրչանվամբ՝ Սեյյեդ Մուհամմեդ Բին Աբդ ուլ-Քարիմ Մուսավի Թաբրիզին ծնվել է 1876թ.՝ Թավրիզում: Նրա գերդաստանի տոհմածառային արմատները հասնում են Իմամ Մուսա Քազեմին:

Անցյալ դարասկզբին Մուշում և Սասունում չկար մի հայ, որ չճանաչեր ու խորին ակնածանքով լցված չլիներ այս կոմիսարի հանդեպ։ Մեհմեդ Էֆենտին՝ նույն ինքը` հայ ուսուցիչ Ավետիս Մարտիկյանը, շատ հետաքրքիր կենսագրություն ունի:

Թուրքական բանակի գեներալ, Ալեքսանդրապոլը (Գյումրի) գրաված Քյազըմ Կարաբեքիր փաշան, ով Շիրակում և Լոռիում հայերին ոչնչացնողն է, Մոսկվայի և Կարսի 1921 թ-ի ռուս- թուրքական պայմանագրերը կնքելուց հետո, երբ ստիպված է եղել դուրս գալ Ալեքսանդրապոլ-Գյումրիից, քաղաքից հեռանալուց առաջ, ըստ Ալեքսանդրապոլի քաղաքային Դումայի նախկին նախագահ Նիկոլայ Կիրակոսյանի, քաղաքային ինքնավարության նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ ասել է.

Թուրքական իշխանություններն Աղբյուր Սերոբին վերացնելու համար չհամարձակվեցին առճակատ փորձ անել նրան գերեվարելու և վերացնելու համար։ Նրանք դիմեցին թունավորելու զազրելի միջոցին։ Սերոբին թունավորելու հայրենադավ գործը հանձն Է առնում Խալիլի ոսկիների փայլից շլացած Գեղաշենցի Ավեն։

Հայաստանի ազգային հարստություններից է լավաշը՝ հայկական հացը: Հայաստանում լավաշ հացը հայտնի է մ.թ.ա 1-ին հազարամյակից: Արտաշատ քաղաքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է այդ ժամանակաշրջանի գետնափոր թոնիրը, որը համարվում է հայկական խոհանոցի առաջին գործիքը:

Մեծ Հայքի 12-րդ նահանգը` Ուտիքը իր Գարդմանք (Գարդման) գավառով, հայկական էթնոսի պատմական տարածքներից է, որը բռնի հայաթափվել է 1989-1990 թվականներին։